Οι μάσκες του Μουσείου

Το Αρχαιολογικό Μουσείο Σπάρτης, παρ’ όλο που είναι, πλέον, πολύ μικρό για να στεγάσει τον λακωνικό αρχαιολογικό πλούτο, διαθέτει εκθέματα μοναδικά που προκαλούν απέραντο θαυμασμό στον επισκέπτη και θεμελιώδη προϋπόθεση για τη μελέτη της Λακωνικής Τέχνης και την κατανόηση της ιστορίας της Αρχαίας Σπάρτης.
Ένα από τα εκθέματα αυτά είναι και οι πήλινες μάσκες που έχουν ανακτηθεί από το Ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος, για τις οποίες, έως και σήμερα, δεν έχει βρεθεί ικανοποιητική εξήγηση, όσον αφορά τον σκοπό και τη χρήση τους.
Προφανώς, οι πήλινες αυτές μάσκες, ήταν αναθήματα στο πιο σημαντικό Ιερό της Αρχαίας Σπάρτης, αυτό της Ορθίας Αρτέμιδος, το οποίο βρισκόταν στην περιοχή Λίμνες, η οποία εκτεινόταν ανατολικά μέχρι τον Ευρώτα, και ίσως αποτελούσαν απομιμήσεις ξύλινων, δερμάτινων ή υφασμάτινων προσωπίδων, που είναι γνωστό ότι φορούσαν οι χορευτές στους ιερούς χορούς γύρω από τον βωμό της θεάς Άρτεμης. Είναι ακόμα γνωστό πως οι Αρχαίοι Σπαρτιάτες κρεμούσαν μάσκες πάνω σε δέντρα για σκοπούς κυρίως αποτροπιαστικούς.
Έχουν βρεθεί πάνω από εκατό πήλινες μάσκες και σπασμένα κομμάτια από πολύ περισσότερες. Όλες εικονίζουν μερικούς βασικούς τύπους προσώπων που δεν είναι γνωστό για ποιο λόγο εικονίζονται και γιατί είχαν ανατεθεί στο Ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος, προστάτριας της Αρχαίας Σπάρτης.
Οι βασικοί τύποι που εικονίζονται σ’ αυτές τις πήλινες μάσκες, σύμφωνα με τον Χρύσανθο Χρήστου, είναι:
-Γεροντικά πρόσωπα
-Νέοι
-Πολεμιστές
-Πορτραίτα με ρεαλιστικό χαρακτήρα
-Μέδουσες ή Γοργόνες
-Φανταστικά όντα ή γελοιοποιήσεις και σκόπιμες παραμορφώσεις
Γενικώς, οι μάσκες που χρησιμοποιούσαν οι Αρχαίοι Έλληνες ήταν πέντε κατηγοριών:
-Ταφικές (νεκρικές): Κάλυπταν το πρόσωπο του ενταφιαζόμενου νεκρού.
-Δραματικές (πρόσωπα, προσωπεῖα): Τις φορούσαν οι υποκριτές και τα μέλη του Χορού στις αρχαίες δραματικές παραστάσεις της Τραγωδίας, της Κωμωδίας και του Σατυρικού.
-Αποτροπιαστικές: Πίστευαν ότι αποτρέπουν το κακό.
-Αναθηματικές: Αφιερώματα μετά από ασθένεια (κάτι σαν τα σημερινά «τάματα»).
-Τιμητικές: Μάσκες για να τιμηθεί κάποιος ή μια σπουδαία πράξη.
Καμιά, όμως, από τις παραπάνω χρήσεις δεν φαίνεται να εξηγεί πλήρως τη χρήση και τον σκοπό των σπαρτιάτικων πήλινων μασκών και δεν υπάρχει, ακόμα, ικανοποιητική εξήγηση για ποιον ακριβώς λόγο ανέθετε ο Αρχαίος Σπαρτιάτης μια τέτοια μάσκα στο Ιερό της Ορθίας.
Μια πιθανολόγηση από τον Χρύσανθο Χρήστου είναι ότι με την ανάθεση των πήλινων αυτών μασκών επιδιωκόταν ένα είδος «συμπαθητικής» μαγείας, προκειμένου να διώξει η Θεά μακριά από τον αναθέτη ή την πόλη αυτό ακριβώς που εικόνιζε η μάσκα.
Παραδείγματος χάρη: ο αναθέτης μιας μάσκας γεροντικής «ζητά» από τη Θεά Άρτεμη να προφυλαχθεί από τα δεινά της γεροντικής ηλικίας, ο αναθέτης μιας μάσκας πολεμιστή «ζητά» να αποφύγει τον θάνατο στη μάχη, ο αναθέτης μιας μάσκας Γοργόνας παρακαλεί τη Θεά να διώξει μακριά του τα κακά πνεύματα κ.ο.κ.
Υπάρχουν, όμως, και άλλοι που πιθανολογούν πως αυτές οι αρχαίες πήλινες σπαρτιατικές μάσκες, επειδή είναι φυσικού μεγέθους, έχουν τρύπες στο ύψος των αυτιών για το πέρασμα κάποιου ιμάντα και επειδή αρκετές παρουσιάζουν ανοίγματα στα μάτια, στη μύτη και το στόμα, ίσως φορούνταν στο πρόσωπο ή κρατούνταν μπροστά απ’ αυτό κατά τη διάρκεια κάποιων δραματοποιημένων λατρευτικών χορών στο Ιερό της Ορθίας Αρτέμιδος, για να προκαλέσουν, πιθανόν, τον τελετουργικό εκφοβισμό των συμμετεχόντων.
Όποιος, όμως, κι αν ήταν ο σκοπός των πήλινων μασκών της Αρχαίας Σπάρτης, αυτές μας δίνουν μια εικόνα της υψηλής λακωνικής κεραμικής κατά τον 7ο και 6ο αι. π.Χ., αποτελούν εξαιρετικά δείγματα χρησιμοποίησης των χρωμάτων (πολλές απ’ αυτές διασώζουν ίχνη από τα χρώματά τους) και αντικατοπτρίζουν, συγχρόνως, τις πρώτες προσπάθειες που γίνονται στον ελληνικό χώρο για την αποτύπωση του ελληνικού πορτραίτου. Παράλληλα, οι πήλινες μάσκες του Ιερού της Ορθίας βοηθούν στην προσέγγιση και την κατανόηση των λατρευτικών συνηθειών των Αρχαίων Σπαρτιατών.
Οι πήλινες μάσκες του Αρχαιολογικού Μουσείου Σπάρτης αποτελούν ένα κορυφαίο του έκθεμα και σίγουρα θα έχουν μια περίοπτη θέση στο πολυαναμενόμενο Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο της πόλης.

Σπάρτη 23-8-2024

Βαγγέλης Μητράκος