Η Ιερά Μονή Ζωοδόχου Πηγής βρίσκεται σε απόσταση 21 χιλιομέτρων από τη Σπάρτη και 1,3 χιλιόμετρα από το χωριό Καστρί. Είναι φρουριακού ρυθμού και δεσπόζει σε όλη την περιοχή καθώς κρέμεται σαν αετοφωλιά στην ανατολική  πλαγιά της κορυφής του Αϊ Γιάννη. Επίσης στην κορυφή του βουνού, σ’ ένα σημείο με θέα που κόβει την ανάσα, βρίσκεται και το εκκλησάκι του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου, αφιερωμένο στη μνήμη της Αποτομής της Κεφαλής του.

Το καθολικό της Μονής είναι μονόκλιτος Ναός, ιωνικού ρυθμού, αγιογραφημένος με βυζαντινή τεχνοτροπία, ενώ τα κελιά, οι ξενώνες και οι βοηθητικοί χώροι βρίσκονται σε διάφορα επίπεδα λόγω της φυσικής ανωμαλίας του χώρου.

Πιστεύεται πως έχει κτιστεί στις αρχές του 17^ου αιώνα, αν και άλλες πηγές τοποθετούν την ίδρυσή της αρκετά νωρίτερα, στον 8ο αι. μ.Χ. Αρχικά ήταν αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου, γεγονός που καταμαρτυρούν οι αγιογραφίες της, ενώ έπειτα, για άγνωστους λόγους, μετετράπη, όπως και άλλες Μονές της Ιεράς Μητροπόλεώς μας, σε Ζωοδόχου Πηγής. Η Μονή φέρεται να τιμάται στη γιορτή της Κοιμήσεως της Θεοτόκου και όχι της Ζωοδόχου Πηγής.

Η εικόνα της Παναγίας της Βρεφοκρατούσας λέγεται πως μεταφέρθηκε από κάποιον Ιεράρχη της Κωνσταντινούπολης, ύστερα από την άλωση του 1453.  Θεωρείται αντίγραφο εικόνας του Ευαγγελιστή Λουκά και η λαϊκή παράδοση τής αποδίδει πλήθος θαυμάτων.  Σύμφωνα με διηγήσεις, έπειτα από λιτάνευση της αγίας εικόνας, στην οποία συμμετείχε όλος ο κλήρος και ο λαός, τερματίστηκε η ξηρασία που ταλαιπωρούσε την εποχή εκείνη την ευρύτερη περιοχή. Σύμφωνα με μία άλλη διήγηση, ένας Τούρκος μπέης, που είχε ταλαιπωρήσει τους μοναχούς της Μονής, τυφλώθηκε και γιατρεύτηκε όταν γύρισε μετανιωμένος και προσκύνησε την εικόνα, ενώ μια χανούμισσα από την Τρίπολη, μετά τη θαυματουργική θεραπεία της θυγατέρας της, αφιέρωσε στη Μονή πολλά κτήματα, όπως έκανε και ο μπέης μετά τη θεραπεία του.

Ο Γ. Μυρίδης είχε ακούσει από τη μητέρα του Ελισάβετ, ότι σύμφωνα με ντόπια παράδοση, η εικόνα φυλασσόταν στο εκκλησάκι της Παναγίας, στον Κάρδαρη, απ’ όπου μεταφέρθηκε από τους πιστούς και τους μοναχούς στη Μονή, λίγο ψηλότερα. Όμως, κατά θαυμαστό τρόπο, η εικόνα επέστρεφε στο εκκλησάκι. Αυτό έγινε τρεις φορές. Όμως, τελικά, μετά την τρίτη μεταφορά, η εικόνα παρέμεινε στο μοναστήρι ως πριν λίγο καιρό.

Όπως υποστηρίζει ο Δ. Καλλιάνης, το Ασκηταριό, η ‘’Παναγία του Λουκά’’ στον Κάρδαρη, ήταν χαμηλότερα,  αφιερωμένο στην Κοίμηση της Θεοτόκου και καταστράφηκε από τον Μωάμεθ το 1460 μετά την αντίσταση του Πρινοκοκά.

Στο καθολικό της Μονής υπάρχουν και αξιόλογες αγιογραφίες, δημιουργίες των φημισμένων αγιογράφων της οικογένειας των Κακαβάδων από το Ναύπλιο, οι οποίες είχαν καλυφθεί από κάπνα και σκόνη, αλλά τα τελευταία χρόνια έχουν αποκαλυφθεί κατά το πλείστον και συντηρηθεί από ειδικευμένους καλλιτέχνες.

Κατά τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, η Μονή αποτελούσε Μετόχι της Ιεράς Μονής των Αγίων Τεσσαράκοντα Μαρτύρων, όταν και μόνασε σε αυτή ο μακαριστός Μητροπολίτης Γόρτυνος και Μεγαλοπόλεως κυρός Θεόφιλος.

Εικάζεται πως το Μοναστήρι προϋπήρχε της Άλωσης, αλλά ανασυγκροτήθηκε και λειτούργησε κανονικά έως την εγκατάσταση των Ενετών, οπότε οι νέοι κατακτητές επέβαλαν νέα τάξη και αυτό επιβεβαιώνει την άσκηση πιέσεων στη θρησκευτική συνείδηση των κατοίκων.  Ειδικότερα, κατά τη διάρκεια της τριακονταετούς περίπου κυριαρχίας της Πελοποννήσου (1688-1715) από τους Ενετούς, τα πράγματα άλλαξαν και δυσκόλεψαν ιδιαίτερα. Οι νέοι κατακτητές θεωρώντας τη λακωνική γη σημαντική για τα συμφέροντά τους, οργάνωσαν την πολιτικοοικονομική και θρησκευτική διοίκηση προς όφελος του Καθολικού Δόγματος.

Μετά την επιστροφή των Οθωμανών το 1715, κτίστηκε καινούριο καθολικό και ξεκίνησε μία νέα περίοδος αναδιάρθρωσης της Μονής. Με την επανασύνδεση της Χώρας με το Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως, η Μονή περιβάλλεται ξανά με την σταυροπηγιακή φιλοτιμία και τίθεται υπό την πατριαρχική προστασία, τόσο η ίδια όσο και τα μετόχια της, ο ‘’Πρόδρομος’’ στην Καστανιά, ο ‘’Θεολόγος’’ στην Βορδόνια και η ‘’Αγία Κυριακή’’ στο Καστρί.

Ντοκουμέντα – Αναφορές

Στα 1841 η Μονή καταγράφεται ως συνδρομήτρια στην ”Επιτομή της Ιστορίας της Αναγεννηθείσης Ελλάδος” του Αμβροσίου Φραντζή. Έχουν, επίσης, διασωθεί βιβλία ληψοδοσίας (εσόδων – εξόδων) της Μονής από το 1849 και κατάλογος μοναχών που υπηρέτησαν στη Μονή κατά τον 19^ο αιώνα. Ο Φώτης Κόντογλου στο βιβλίο του ‘’Ο Καστρολόγος’’ γράφει: <<Από εκεί επεριπατήσαμεν και επέσαμεν εις την ρίζαν του Ταϋγέτου και είδαμεν απάνω εις την πλαγιάν του υψηλά κτισμένον μέσα εις δένδρα άγρια ένα μοναστήρι με κυπαρίσσια λεγόμενο Καστρί, δίχως καλογήρους σήμερον, μόνον κάθεται ένας Γέροντας και ησυχάζει. Ολίγον παρέκει είναι το χωρίον Καστρί, παλαιόν>>.

Αποκατάσταση προσφύγων

Μετά τη Μικρασιατική καταστροφή του 1922 και τον ερχομό των προσφύγων στη Λακεδαίμονα – κυρίως από τα μέρη του Πόντου – η Μονή του Καστρίου δεν έμεινε αδιάφορη. Άνοιξε την αγκαλιά της και διέθεσε όλη την περιουσία της για την αποκατάστασης των ξεριζωμένων Ελλήνων, οι οποίοι δημιούργησαν κάτω από το Μοναστήρι την κοινότητα της Νέας Λιβεράς.

Το 1924 στην επιτροπή που συστάθηκε από τους ίδιους τους πρόσφυγες, προτάθηκαν δύο εναλλακτικές περιοχές για τη δημιουργία οικισμού εγκατάστασής τους, σε εκτάσεις που παραχώρησε η Μονή Καστρίου: η περιοχή στα ‘’Μετόχια’’ και η περιοχή στους πρόποδες του Ταϋγέτου. Κατόπιν συζητήσεως επελέγη η περιοχή στους πρόποδες, διότι έμοιαζε τοπογραφικά με τη Λιβερά στην Τραπεζούντα.

Η Μονή στα παλαιά χρόνια διέθετε ένα συνταγολόγιο με συνταγές από θεραπευτικά βότανα! Σε περιόδους ανομβρίας, επιδρομής ακρίδων ή άλλων προβλημάτων, που αφορούσαν την αγροτική παραγωγή, λιτανευόταν η ιερή εικόνα της Παναγίας σε όλη την περιοχή!

Η Μονή Καστρίου κηρύχτηκε αρχαίο μνημείο με την Υπουργική Απόφαση ΥΑ 15904/24-11-1962 – ΦΕΚ 473/Β/17-12-1962.