"Το πένθος είναι μια διαδικασία αυτοθεραπείας, μια εσωτερική ανάγκη να αναγνωρίσουμε την απώλεια και να προχωρήσουμε προς την αποδοχή της πραγματικότητας."  

~ Carl Rogers~

Η έννοια του πένθους αγγίζει βαθιά τον πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο θάνατος και η απώλεια είναι αναπόφευκτες πραγματικότητες που καλούμαστε να αντιμετωπίσουμε σε κάποια στιγμή της ζωής μας. Όπως οι ενήλικες, έτσι και τα παιδιά επηρεάζονται έντονα από το πένθος, αλλά η αντίληψή τους για την απώλεια και ο τρόπος που την αντιμετωπίζουν διαφέρουν σημαντικά ανάλογα με την ηλικία, την ανάπτυξη και το περιβάλλον τους. Η κατανόηση αυτής της διαφοράς είναι καθοριστική για την προσφορά της κατάλληλης στήριξης σε κάθε παιδί.

Αντίληψη του πένθους ανάλογα με την ηλικία

1. Παιδιά προσχολικής ηλικίας (2-6 ετών)

Σε αυτές τις ηλικίες, τα παιδιά δεν κατανοούν την οριστικότητα του θανάτου. Συχνά βλέπουν τον θάνατο ως προσωρινό ή αναστρέψιμο, καθώς δεν έχουν ακόμα αναπτύξει την ικανότητα να αντιληφθούν την αμετάκλητη φύση του. Μπορεί να ρωτήσουν ξανά και ξανά πότε θα επιστρέψει το άτομο που πέθανε ή να αναρωτηθούν πού βρίσκεται.

- Παραδείγματα σκέψεων: "Πότε θα γυρίσει ο μπαμπάς;" ή "Ο παππούς κοιμάται και θα ξυπνήσει".

- Αντιδράσεις: Μπορεί να εμφανίσουν άγχος αποχωρισμού, να είναι μπερδεμένα ή να εμφανίζουν συμπεριφορές όπως επιστροφή σε πιο πρώιμα στάδια ανάπτυξης, π.χ., ανάγκη για περισσότερη φροντίδα ή προσκόλληση στους γονείς.

2. Παιδιά σχολικής ηλικίας (6-10 ετών)

Τα παιδιά αυτής της ηλικίας αρχίζουν να κατανοούν ότι ο θάνατος είναι μόνιμος και ότι όλοι, συμπεριλαμβανομένων και των αγαπημένων τους προσώπων, μπορεί να πεθάνουν. Ωστόσο, μπορεί να εξακολουθούν να φαντάζονται ότι υπάρχουν τρόποι να αποφευχθεί ο θάνατος ή να "νικηθεί".

- Παραδείγματα σκέψεων: "Εγώ φταίω που πέθανε;" ή "Μπορεί ο γιατρός να τον φέρει πίσω".

- Αντιδράσεις: Τα παιδιά μπορεί να αναπτύξουν αίσθημα ενοχής, πιστεύοντας ότι έκαναν κάτι που προκάλεσε τον θάνατο. Επίσης, μπορεί να βιώνουν έντονο άγχος, καθώς συνειδητοποιούν ότι και τα ίδια είναι ευάλωτα στον θάνατο.

3. Προεφηβεία και εφηβεία (10-18 ετών)

Σε αυτή την ηλικία, τα παιδιά κατανοούν πλήρως την έννοια της οριστικότητας και της καθολικότητας του θανάτου. Αντιλαμβάνονται ότι όλοι θα πεθάνουν κάποια στιγμή και ότι είναι αναπόφευκτο. Συχνά σκέφτονται φιλοσοφικά και αναρωτιούνται για το νόημα της ζωής και του θανάτου. Οι έφηβοι, μάλιστα, μπορεί να αμφισβητούν θρησκευτικές ή πολιτισμικές πεποιθήσεις για τη μετά θάνατον ζωή.

- Παραδείγματα σκέψεων: "Τι νόημα έχει η ζωή αν όλοι πεθαίνουμε;" ή "Πού πάνε οι άνθρωποι όταν πεθαίνουν;".

- Αντιδράσεις: Οι έφηβοι μπορεί να εμφανίσουν έντονες συναισθηματικές αντιδράσεις, όπως θυμό, απόγνωση, απομόνωση ή αποστασιοποίηση. Μπορεί να ζητήσουν περισσότερο χρόνο με φίλους ή να απομακρυνθούν από την οικογένεια για να επεξεργαστούν την απώλεια με τον δικό τους τρόπο.

Τρόποι Διαχείρισης του Πένθους στα Παιδιά:

1.Μιλήστε στα παιδιά με ειλικρίνεια και σαφήνεια ανάλογα με το ηλικιακό τους επίπεδο

Τα παιδιά κατανοούν τον κόσμο κυριολεκτικά, και γι' αυτό είναι σημαντικό να χρησιμοποιούμε απλές και σαφείς λέξεις όταν μιλάμε για τον θάνατο. Αποφύγετε φράσεις όπως "έφυγε" ή "κοιμήθηκε" γιατί μπορεί να τα μπερδέψουν και να τους δημιουργήσουν φόβο για το τι σημαίνει ύπνος ή αναχώρηση.

Παράδειγμα: Αντί να πείτε «Ο παππούς έφυγε», μπορείτε να πείτε «Ο παππούς πέθανε. Το σώμα του σταμάτησε να λειτουργεί και δεν θα τον ξαναδούμε, αλλά μπορούμε να θυμόμαστε τις όμορφες στιγμές που περάσαμε μαζί του».

2. Ακούστε τα παιδιά και αφήστε τα να εκφραστούν

Ενθαρρύνετε τα παιδιά να μοιραστούν τις σκέψεις και τα συναισθήματά τους. Μπορεί να εκφράσουν θλίψη, σύγχυση ή ακόμα και θυμό. Δώστε τους την ευκαιρία να κάνουν ερωτήσεις και να μιλήσουν για αυτό που βιώνουν χωρίς να τα διακόπτετε ή να προσπαθείτε να βρείτε άμεσες απαντήσεις σε όλα. Μπορούν να εκφραστούν και μέσω της τέχνης με ένα τραγούδι, μια ζωγραφιά, μια αφήγηση κλπ.

Παράδειγμα: «Πώς νιώθεις για αυτό που συνέβη; Έχεις κάποιες απορίες ή θέλεις να μιλήσουμε για αυτό που σε απασχολεί;».

3.Αντανάκλαση συναισθημάτων

Δείξτε στο παιδί ότι τα συναισθήματά του είναι φυσιολογικά και αποδεκτά. Αν ένα παιδί κλαίει, θυμώνει ή αποσύρεται, είναι σημαντικό να το καθησυχάσουμε ότι αυτός είναι ένας φυσιολογικός τρόπος να εκφράσει την απώλεια και να του δώσουμε το χώρο και το χρόνο που χρειάζεται.

Παράδειγμα: «Είναι φυσιολογικό να νιώθεις θλίψη ή ακόμα και θυμό. Όταν χάνουμε κάποιον που αγαπάμε, είναι φυσικό να είμαστε στεναχωρημένοι. Είμαι εδώ για να σε ακούσω όποτε χρειαστείς».

4. Δημιουργήστε ένα ασφαλές περιβάλλον

Το πένθος μπορεί να είναι μια ασταθής περίοδος για τα παιδιά, και η δημιουργία ενός ασφαλούς περιβάλλοντος είναι ζωτικής σημασίας. Η συνέχιση της ρουτίνας τους και η παρουσία ενός υποστηρικτικού ενήλικα μπορεί να τα βοηθήσει να νιώσουν ασφάλεια και να καταλάβουν ότι, παρά την απώλεια, η ζωή συνεχίζεται.

Παράδειγμα: «Θα συνεχίσουμε να κάνουμε όσα αγαπάς, όπως να παίζουμε μαζί ή να πηγαίνεις στο σχολείο, αλλά μπορείς πάντα να μου πεις πώς νιώθεις».

5.Παρακολούθηση των τελετουργιών (κηδεία)

Η παρακολούθηση της κηδείας είναι βοηθητική για τα παιδιά,έχει με την προϋπόθεση ότι το θέλει το ίδιο και έχει προετοιμαστεί κατάλληλα (ενημέρωση από γονέα). Αν το παιδί αποφασίσει να μην την παρακολουθήσει, η επιλογή του αυτή θα πρέπει να γίνει απόλυτα σεβαστή.  

6. Δώστε στα παιδιά ελπίδα και θετικές αναμνήσεις

Η συζήτηση για τις καλές στιγμές που περάσατε με το άτομο που έφυγε μπορεί να βοηθήσει το παιδί να διαχειριστεί τον πόνο της απώλειας και να δημιουργήσει θετικές αναμνήσεις. Μπορείτε επίσης να κάνετε μαζί ένα τελετουργικό, όπως να ανάψετε ένα κερί ή να φτιάξετε ένα άλμπουμ φωτογραφιών. Τα παιδιά εφόσον 

Παράδειγμα: «Θυμάσαι πώς πηγαίναμε με τον παππού για παγωτό; Ας μιλήσουμε για τις όμορφες στιγμές που ζήσαμε μαζί του».

7. Μιλήστε για την έννοια της ζωής και του θανάτου σύμφωνα με τις πεποιθήσεις σας

Αν και δεν υπάρχει μια ενιαία απάντηση για το τι συμβαίνει μετά τον θάνατο, είναι σημαντικό να μιλήσετε στα παιδιά με βάση τις δικές σας πεποιθήσεις. Μπορεί να εξηγήσετε ότι κάποιοι άνθρωποι πιστεύουν ότι μετά τον θάνατο υπάρχει μια "άλλη ζωή", ενώ άλλοι δεν είναι σίγουροι για το τι συμβαίνει. Το πιο σημαντικό είναι να προσφέρετε στο παιδί αίσθηση κατανόησης και παρηγοριάς.

Παράδειγμα: «Κάποιοι άνθρωποι πιστεύουν ότι όταν πεθαίνουμε πηγαίνουμε σε έναν όμορφο μέρος. Τι νομίζεις εσύ;».

8. Η επανοηματοδότηση του θανάτου αποτελεί έναν ουσιαστικό τρόπο για να βοηθήσουμε τα παιδιά να κατανοήσουν την απώλεια και να την ενσωματώσουν στη ζωή τους. 

Ο θάνατος, αν και συνδεδεμένος με τη θλίψη και τον πόνο, μπορεί να αποκτήσει νέα σημασία, καθώς γίνεται κατανοητός ως μέρος της φυσικής πορείας της ζωής. Αντί να θεωρείται μόνο ένα τέλος, μπορεί να παρουσιαστεί ως μετάβαση ή αλλαγή, όπου οι αναμνήσεις και η αγάπη συνεχίζουν να ζουν μέσα μας.

Για τα παιδιά, αυτή η επαναπροσέγγιση βοηθά στο να μην αισθάνονται τον θάνατο ως κάτι ακατανόητο ή τρομακτικό, αλλά ως μια εμπειρία που, παρότι δύσκολη, επιτρέπει την εξέλιξη και τη σύνδεση με τις αναμνήσεις και την κληρονομιά των αγαπημένων τους προσώπων. Μέσα από αυτή τη διαδικασία, το πένθος μπορεί να μετατραπεί σε έναν χώρο όπου η θλίψη συνυπάρχει με την αγάπη και την αναγνώριση της αξίας της ζωής.

9. Ζητήστε βοήθεια από ειδικούς αν χρειαστεί

Εάν παρατηρήσετε ότι το παιδί δυσκολεύεται να διαχειριστεί τα συναισθήματά του για μεγάλο χρονικό διάστημα (6 μήνες), ίσως είναι καλό να ζητήσετε βοήθεια από έναν ψυχολόγο, ειδικό στην παιδική ψυχολογία. Η επαγγελματική υποστήριξη μπορεί να βοηθήσει το παιδί να επεξεργαστεί καλύτερα την απώλεια και να αναπτύξει μηχανισμούς για να προχωρήσει.

Το πένθος είναι μια δύσκολη διαδικασία, ακόμα πιο πολύπλοκη για τα παιδιά που βρίσκονται στη φάση της ανάπτυξης και της διαμόρφωσης της προσωπικότητάς τους. Καθώς η αντίληψη του θανάτου διαφοροποιείται ανάλογα με την ηλικία, είναι ζωτικής σημασίας οι ενήλικες να προσαρμόζουν την προσέγγισή τους στις ανάγκες του κάθε παιδιού. Με τη σωστή υποστήριξη, τα παιδιά μπορούν να διαχειριστούν το πένθος και να επανέλθουν σε μια υγιή συναισθηματική ισορροπία.

Νικολέττα Παινέση,

Ψυχολόγος,MSc

 με εξειδίκευση στην Παιδοψυχολογία